Cmentarz w Wałczu jest jednym z większych cmentarzy wojennych II wojny światowej. Spoczywa na nim przeszło 6 tysięcy żołnierzy polskich i radzieckich poległych w walkach na Wale Pomorskim. Pod względem liczby pochowanych żołnierzy polskich (4390) jest jednym z największych polskich cmentarzy tego okresu na świecie.

Początek cmentarzowi wojennemu w Wałczu dały pierwsze pochówki poległych żołnierzy przeprowadzone wkrótce po wyzwoleniu Ziemi Wałeckiej, na niewielkim terenie (około 38 m x 55 m), między ówczesnymi ulicami Bohaterów (obecnie Tysiąclecia) i Pustej (obecnie Werneńska), na wysokości ul. Emilii Plater – Przedmiejska. Według stanu z listopada 1945 roku pochowanych tutaj było: „245 Polaków i 45 sowietów”.

W tym czasie na terenie powiatu wałeckiego istniało 13 cmentarzy wojennych, na których było 550 grobów. Ponadto przeszło 1000 grobów żołnierzy znajdowało się w różnych miejscach na terenie powiatu.

Mimo podjętych w roku 1945 prac ekshumacyjnych jeszcze w 1946 r. i w latach następnych odnotowuje się groby poległych umiejscowione w takich miejscach, jak lasy, pola, ogrody, place przy kościołach, posesje mieszkalne, skwery miejskie, pomniki poniemieckie itp. Tylko jeden dokument z 1946 roku, dotyczący grobów żołnierzy armii radzieckiej, zawiera 355 takich przypadków.

Na terenie Wałcza groby znaleziono np. na pl. 3 Mocarstw (obecnie pl. Polski), na skwerze przy figurce Matki Boskiej (zbieg ulic Kilińszczaków i Bydgoska), na rogu ul. Nowomiejskiej i Leśnej, na ul. Nowomiejskiej 17 i ul. Ciasnej 3. Spis grobów francuskich z 1946 roku wymienia 5 pochówków na cmentarzu katolickim przy ówczesnej ul. Kaszubskiej (obecnie Zdobywców Wału Pomorskiego) oraz nieustaloną ilość na cmentarzu wojennym przy ul. Bohaterów.

Zwiększająca się ilość pochówków w wyniku ekshumacji grobów rozproszonych na terenie miasta i w jego pobliżu, spowodowała potrzebę powiększenia terenu cmentarza wojennego przy ul. Bohaterów.

28 kwietnia 1946 roku w Wałczu odbyła się jedna z pierwszych większych uroczystości  – pobrano ziemię z grobów polskich żołnierzy w celu złożenia jej w Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Urna z tą ziemią nadal się tam znajduje.

24 sierpnia 1948 roku Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Wałczu podjęło uchwałę w sprawie wydzielenia na cmentarz wojenny placu przy drodze biegnącej z Wałcza w kierunku Jastrowia (obecnie ul. Wojska Polskiego).

19 sierpnia 1949 roku Powiatowa Rada Narodowa w Wałczu podjęła uchwałę akceptującą projekt budowy nowego cmentarza i rozpoczęto prace budowlane. Niespodziewanie płk Kazimierz Krasoń (komendant garnizonu wałeckiego) w piśmie do starosty sprzeciwił się lokalizacji cmentarza w tym miejscu i wniósł o wstrzymanie rozpoczętych prac budowlanych oraz ulokowanie cmentarza przy ulicy Kaszubskiej (obecnie Zdobywców Wału Pomorskiego).

Koncepcja nowej lokalizacji cmentarza została przyjęta. Rozpoczęły się działania w celu jej realizacji. Prace ruszyły pod koniec 1949 roku. Budowa trwała do roku 1951, a prace związane z pochówkami i ostatecznym zagospodarowaniem cmentarza jeszcze przez wiele kolejnych lat.

Pierwszą ekshumację przeprowadzono już w dniach 2 – 28 grudnia 1949 r. Kolejne odbyły się w następnych latach. Przeprowadzano je przeważnie w okresie jesienno – zimowym, za zezwoleniem władz powiatowych i w obecności komisji ekshumacyjnej. Zdarzało się, że rodziny zabierały poległych z cmentarzy wojennych i chowały ich na cmentarzach kościelnych. W sumie przeprowadzono cztery większe ekshumacje z Wałcza i terenu powiatu wałeckiego.

Nowy cmentarz został podzielony na dwa kwartały, które rozdziela aleja wiodąca od bramy głównej, zwieńczona okolicznościowym pomnikiem ustawionym na niewielkim placu. Po lewej stronie alei ulokowano zbiorowe kwatery radzieckie, a po prawej polskie.

Oficjalne otwarcie cmentarza nastąpiło 31 października 1962 r. Cmentarz Wojenny na Bukowinie stał się miejscem różnych uroczystości i manifestacji o znaczeniu ogólnopolskim lub regionalnym, związanych z wydarzeniami historycznymi II wojny światowej. Organizowali je m.in. harcerze, kombatanci i wojsko, a częstymi uczestnikami byli ministrowie obrony narodowej i premierzy, np. gen. Wojciech Jaruzelski czy Marek Belka.

W październiku 1965 roku cmentarz został wzbogacony o pomnik umieszczony z lewej strony bramy głównej, który przedstawia grupę polskich i radzieckich żołnierzy w pozycji atakującej. Na postumencie z przodu umieszczono Krzyż Grunwaldu, a z boku informację o ilości pochowanych.

Pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku narodził się pomysł przebudowy cmentarza i uaktualnienia listy pochowanych. Prace zostały jednak przerwane w roku 1973 na polecenie władz centralnych. Zalecono pozostawienie stanu pierwotnego z możliwością odnowienia zieleni, alejek, nagrobków oraz uzupełnienia i wymiany tablic na nagrobkach. Zaakceptowano też budowę niewielkiego parkingu i zmianę oświetlenia.

Lata osiemdziesiąte to okres przemian politycznych. Z inicjatywy środowisk kombatanckich 29 kwietnia 1990 r. na cmentarzu złożono urny z prochami oficerów polskich zamordowanych w Katyniu oraz ustawiono Krzyż Katyński. 31 maja 1996 r. z inicjatywy proboszcza parafii prawosławnej w Wałczu ks. mitrata Piotra Żornaczuka na cmentarzu stanął krzyż prawosławny.

Dokładną analizę związaną z pochówkami na Cmentarzu Wojennym w Wałczu starał się przeprowadzić regionalista Marian Wiatr. Ustalił on, że na 6293 pochowanych tylko 703 osobom (574 żołnierzy polskich i 129 radzieckich) zdołano ustalić nazwiska. Pozostali byli umieszczeni na cmentarzu jako nieznani.  W trakcie prac modernizacyjnych cmentarza na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, ustalono i umieszczono na tablicach nagrobnych kilka tysięcy nowych nazwisk. W latach następnych, w miarę ujawniania nowych danych, dodawano nowe tablice nagrobne, niektóre z nich w miejscach wzdłuż głównej alei. Jedno z nich jest poświęcone jeńcom wojennym zmarłym w obozie jenieckim Gross Born.

Podsumowując swoje wyliczenia M. Wiatr stwierdza, że na oficjalną liczbę 4390 żołnierzy polskich, na Cmentarzu umieszczonych jest 3638 nazwisk, z tego 2820 udokumentowanych. Pozostała liczba to nieznani i zaginieni. Podobna sytuacja przedstawia się z żołnierzami radzieckimi. Na podaną liczbę 1639, na nagrobkach znajduje się 254 nazwisk, pozostali to nieznani i zaginieni.

Skrót z artykułu zamieszczonego w roczniku popularno-naukowym 
„Zeszyty Wałeckie” nr 6 z 2010 r.