Bitwa o Wał Pomorski obok bitwy nad Bzurą była największą stoczoną przez żołnierzy polskich w II wojnie światowej. Mimo wielu opracowań pozostają pytania dotyczące m.in. rozpoznania i znajomości Wału Pomorskiego przez sztab 1 Armii WP przed bitwą, wiedzy na temat schronów bojowych, ich uzbrojenia i wyposażenia, struktury jednostek niemieckich, działań wojsk radzieckich i miejsc pochówku żołnierzy niemieckich.
Wał Pomorski to obok Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego najważniejsza niemiecka pozycja obronna na terenie Polski. Zakładano, że jego przełamanie będzie niemożliwe. W 1928 r. na rubieży Bałtyk – Biały Bór – Szczecinek – Wałcz – Tuczno – Santok wytyczono tzw. Linię Pomorską, ale budowę rozpoczęto dopiero w 1934 r. Zbudowany wzdłuż granicy Wał Pomorski liczył 230 km długości i miał około 1000 żelbetonowych schronów w pięciu grupach warownych (Strzaliny, Wałcz, Nadarzyce, Śniadowo, Grabno). W 1939 r. Wał Pomorski wykorzystano do koncentracji oddziałów niemieckich przed napaścią na Polskę.
Na Wale Pomorskim nie było schronów bojowych. Załoga odpoczywała na pryczach, a do ogrzewania używano pieców żeliwnych. Wodę przechowywano w bańkach, oświetlenie było elektryczne, schrony miały też własny system wentylacji. Malowano je na zielono, przy ziemi na czarno. Na schronie była też umieszczona tabliczka z nazwą grupy bojowej.
29 stycznia żołnierze polscy przekroczyli granicę polsko – niemiecką z 1939 r. Tego samego dnia 4 DP zbliżyła się do Złotowa. Walki o miasto toczyły się do 31 stycznia. Bardzo zacięte były walki o Podgaje: toczyły się od 31 stycznia do 3 lutego. We wsi doszło do tragedii: spalono tu żywcem 32 polskich żołnierzy, którzy wpadli w niemiecką zasadzkę. Kilkukrotne próby zdobycia wsi z marszu nie powiodły się. Decydujące było uderzenie w nocy z 2 na 3 lutego. Wieś okrążono ze wszystkich stron i odcięto ją od pozostałych sił niemieckich. W walkach o Podgaje zginęło 233 polskich żołnierzy.
4 DP po zdobyciu Złotowa maszerowała w kierunku miejscowości Piecewko. Tu została zatrzymana silnym niemieckim ogniem. W rejonie Piecewka pozostał 1 batalion 11 pp, a siły główne pomaszerowały w kierunku Ptuszy, aby uderzyć od południa na Jastrowie. Po zaciętych walkach zdobyto Ptuszę, Byszki, a wreszcie – 2 lutego – Jastrowie. Walki o Jastrowie były bardzo krwawe: zginęło w nich 104 polskich żołnierzy.
Po zdobyciu Jastrowia, Podgajów i Szwecji 1 Armia WP pomaszerowała na zachód. 2 lutego zbliżyła się do głównej pozycji Wału Pomorskiego w rejonie przesmyku między jeziorami Smolno i Łubianka. Dopiero wtedy uzyskano informacje o istnieniu w tym rejonie tak silnych umocnień. 3 lutego 12 pp rozpoczyna działania w kierunku Zdbic i napotyka silny niemiecki opór z folwarku Kępina. Walki o folwark trwają do 14.00, o 15.00 rozpoczynają się walki o Zdbice. Dzień później wioska jest wolna. W walkach o Zdbice zginęło 53 żołnierzy, 130 zostało rannych.
4 lutego żołnierze 18 pp wyzwolili kilkuset jeńców z obozu w Kłominie, 6 lutego zdobyli Nadarzyce, ale położona na zachód od Nadarzyc grupa warowna została zdobyta dopiero 3 marca.
Wieczorem 3 lutego, dowódca 1 Armii WP gen. St. Popławski podjął decyzję o przełamaniu głównej pozycji Wału Pomorskiego. Działania rozpoczęto wieczorem 4 lutego. Pierwsze próby zakończyły się niepowodzeniem, głównie z powodu słabego wsparcia artylerii. Ustalono, że najsłabiej umocniony jest odcinek na północ od jez. Dobre. Niemcy nie spodziewali się tu działań zaczepnych, głównie z powodu trudnego terenu i gęstego zalesienia. Natarcie 4 DP rozpoczęło się 5 lutego o godz. 9. 2 i 3 batalion 11 pp przełamały niemiecką obronę i podeszły do szosy Wałcz – Czaplinek w rejonie Dobrzycy. Hitlerowcy szybko ochłonęli z zaskoczenia i otoczyli Polaków. Na pomoc ruszył 10 pp, 1 bat. 11 pp i 2 bat. 12 pp. Dotarły do okrążonych 6 lutego ok. 5 rano.
W czasie, kiedy 10 i 11 pp przełamywały Wał Pomorski, 12 pp toczył zacięte walki na przesmykach Morzyca i Smolno – Zdbiczno. Ten drugi do dziś nazywany jest „przesmykiem śmierci”. Wieczorem 6 lutego wojska 4 DP dochodzą do szosy Wałcz – Czaplinek i odcinają Niemcom drogę na Kołobrzeg. W walkach 5 i 6 lutego 4 DP straciła około 500 żołnierzy (zabitych i rannych). Źle zorganizowane działania 6 DP w rejonie Nadarzyc nie doprowadziły natomiast do przełamania Wału Pomorskiego i przyniosły duże straty: tylko 6 lutego zginęło 220 żołnierzy, a 315 zostało rannych.
Po przełamaniu głównej pozycji Wału Pomorskiego Niemcy zorganizowali obronę Nadarzyc, a z Wałcza skierowali w stronę działania 4 DP pułk Deutsch Krone. Marszałek Żukow postanowił o odcięciu Niemcom drogi na zachód. 1 Armia WP miała za zadanie przeciąć drogę Wałcz – Mirosławiec – Szczecin. 10 lutego rozpoczęło się natarcie na Mirosławiec. Miasto wyzwolone zostało tego samego dnia wieczorem. Wcześniej 4 DP zdobyła Lubno i odcięła drogę na zachód garnizonowi Wałcz. Do 13 lutego zdobyto także Borujsko, Żabin i Żabinek.
Przełamanie Wału Pomorskiego było niewątpliwie sukcesem operacyjnym, ale przyniosło ogromne straty. Między 31 stycznia a 10 lutego zginęło tu 1780 polskich żołnierzy.
Odwiedzając w maju 2000 r. miejsca walk na Wale Pomorskim zobaczyłem zdewastowany skansen w Zdbicach, nie ma już izb pamięci w Podgajach, Szwecji, Sypniewie. Nasila się dewastacja schronów w rejonie Szczecinka i Wałcza, zespół specjalny w Nadarzycach i Góra Wisielcza w Strzalinach k. Tuczna są niedostępne. Nasuwa się pytanie: dlaczego Państwowa Służba Ochrony Zabytków nie chce uznać żelbetonowych fortyfikacji Wału Pomorskiego za zabytkowe? Dlaczego maszyny rolnicze były ważniejsze niż izba pamięci upamiętniająca walki o Podgaje i tragiczną śmierć 32 polskich żołnierzy?
Oprac. na podst. pozycji „Wał Pomorski (niezwykły obiekt, bohaterska bitwa i niewykorzystana szansa turystyczna)” Stanisława Janowicza
